Ευτυχία και ντοπαμίνη: Πως μπορούμε να προγραμματίσουμε το μυαλό μας;
Είτε τρέχουμε έναν εξαντλητικό μαραθώνιο, είτε σκρολάρουμε ατελέσφορα στην οθόνη του κινητού μας, έρχονται στιγμές που αναρωτιόμαστε «γιατί το κάνω αυτό;» και η απάντηση είναι πάντα η ίδια: εξαιτίας της ντοπαμίνης.
Ο χημικός αγγελιοφόρος του εγκεφάλου που εμπλέκεται στην επεξεργασία των νοερών ανταμοιβών είναι πάντα εκεί και μας παρακινεί. Όταν κάτι μας προκαλεί ευδιαθεσία -είτε πρόκειται για φαγητό, είτε για ναρκωτικά (όπως η νικοτίνη) – η ντοπαμίνη μας ωθεί να θέλουμε περισσότερο, μερικές φορές σε σημείο εθισμού.
Στο βιβλίο της, “Dopamine Nation: Finding Balance in the Age of Indulgence” («Εθνος ντοπαμίνης: Η εξεύρεση της ισορροπίας στην εποχή της απόλαυσης»), η ψυχίατρος στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, Anna Lembke, αποκαλεί το smartphone «τη σύγχρονη υποδερμική βελόνα, που παρέχει ψηφιακή ντοπαμίνη 24 ώρες το 24ωρο», επειδή ικανοποιεί ταχύτατα την ανάγκη μας για εύκολη και γρήγορη «απόλαυση».
Όμως μερικές φορές -είτε πρόκειται για ανάβαση σε ένα βουνό, είτε για συναρμολόγηση επίπλων- επιλέγουμε οικειοθελώς τον δυσκολότερο δρόμο. Γιατί συμβαίνει αυτό.
Ο Michael Inzlicht, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, το ονομάζει αυτό το παράδοξο της προσπάθειας. Ενώ συχνά αποφεύγουμε τη σκληρή δουλειά, άλλες φορές την εκτιμούμε, θεωρώντας ότι η ανταμοιβή μας θα είναι μεγαλύτερη. Κάνουμε πεζοπορία στα βουνά παρόλο που θα μπορούσαμε να δούμε την ίδια θέα ανεβαίνοντας με το αυτοκίνητο, και ξοδεύουμε πρόθυμα περισσότερα χρήματα για έπιπλα που συναρμολογούμε. «Και τα δύο πράγματα φαίνεται να συμβαίνουν ταυτόχρονα: αποφεύγουμε την προσπάθεια, αλλά η δυσκολία φαίνεται να μας αρέσει κιόλας», λέει ο Inzlicht.
Τι κάνει η ντοπαμίνη στον εγκέφαλο;
Το ίδιο μόριο που μας αγκιστρώνει σε εφαρμογές που μας δίνουν στιγμιαία ευχαρίστηση, μας ενθαρρύνει επίσης να εκτιμούμε πράγματα που απαιτούν πολλή δουλειά.
Σε μια μελέτη του Neir Eshel, ψυχιάτρου στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, ποντίκια έμαθαν να βάζουν τη μύτη τους σε μια τρύπα για να πιουν χυμό. Όταν αυξήθηκε ο αριθμός των προσπαθειών που χρειαζόταν για να λάβουν χυμό ή τους προκλήθηκε ήπιο ηλεκτροσόκ, απελευθερώθηκε περισσότερη ντοπαμίνη σε μια περιοχή του εγκεφάλου που είναι σημαντική για τα κίνητρα και το βίωμα της ανταμοιβής.
Ομοίως, μελέτες σχετικά με την καθυστερημένη ικανοποίηση αποκαλύπτουν ότι η αναμονή για μια μεγαλύτερη ανταμοιβή προκαλεί σταθερή αύξηση των επιπέδων ντοπαμίνης, ενισχύοντας την αξία της υπομονής και της επιμονής. Ωστόσο, ενώ η ντοπαμίνη μπορεί να μας παρακινήσει, ενέχει επίσης κινδύνους. Η συνεχής επιδίωξη ανταμοιβών πλούσιων σε ντοπαμίνη μπορεί να οδηγήσει σε εξουθένωση και ανθυγιεινές συμπεριφορές. Επιπλέον, οι κοινωνικές πιέσεις για επιτυχία μπορεί να επιδεινώσουν αυτή την επιδίωξη, καλλιεργώντας μια κουλτούρα ανταγωνισμού και εξωτερικής επικύρωσης.
Αλλά σε αντίθεση με τα εθιστικά ναρκωτικά ή τις εφαρμογές, τα επίπεδα ντοπαμίνης δεν αυξάνονται όταν κάνουμε σκόπιμα επίπονα ή επώδυνα πράγματα. Η άνοδος και η πτώση είναι πιο ήπια, «μια δυνητικά πιο βιώσιμη καμπύλη, λιγότερο ευάλωτη στο πρόβλημα του εθισμού», λέει ο Lemke. Μερικοί άνθρωποι εθίζονται στα επώδυνα ερεθίσματα, αλλά είναι λιγότερο συνηθισμένο και μόνο ακραίες περιπτώσεις εθισμού στην άσκηση ή στον εργασιομανία απαιτείται κλινική φροντίδα.
Η επιστήμη των κινήτρων
Ο Kenneth Carter, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Emory, θεωρεί ότι ακόμη και οι λεγόμενοι «εθισμένοι στην αδρεναλίνη» κάνουν ό,τι κάνουν για την ντοπαμίνη. Ο Will Gadd, ο πρώτος που ανέβηκε στους παγωμένους καταρράκτες του Νιαγάρα, είπε στον Carter ότι αν ήθελε μια δόση αδρεναλίνης, θα διέσχιζε με σπριντ έναν αυτοκινητόδρομο.
Αντίθετα, αυτό που περιγράφει ο Gadd – ακούγοντας τους ήχους που κάνει ο πάγος για να εκτιμήσει αν θα αντέξουν το βάρος του – είναι πιο προσεκτικά ενορχηστρωμένο για την πρόκληση και όχι για το ρίσκο. «Οι άνθρωποι που αναζητούν έντονα την ένταση σε αυτά τα χαοτικά περιβάλλοντα τείνουν να παράγουν υψηλότερα επίπεδα ντοπαμίνης», λέει ο Carter. Έχουν επίσης χαμηλότερα επίπεδα κορτιζόλης, μιας ορμόνης του στρες που πυροδοτεί την αντίδραση μάχης ή φυγής. «Είναι αυτός ο συνδυασμός που κάνει πραγματικά ωραία τα πράγματα για αυτούς που κυνηγούν έντονα αυτό το συναίσθημα».
Ο Inzlicht διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που ανταμείβονται ορμονικά για την επιλογή μιας πιο δύσκολης εργασίας (σε αντίθεση με αυτούς που ανταμείβονται για το ότι τα καταφέρνουν καλά) επιλέγουν και την επόμενη φορά τον δύσκολο δρόμο, ακόμη και αν δεν συνοδεύεται πλέον από ανταμοιβή. Αυτή η εκτίμηση της σκληρής δουλειάς εφαρμόζεται σε πολλές δραστηριότητες, από το σχολείο και τον αθλητισμό μέχρι την εργασία και τη γονική μέριμνα. «Αν ανταμείβετε την προσπάθεια που καταβάλλουν οι άνθρωποι, οι άνθρωποι θα αρχίσουν να εκτιμούν την προσπάθεια», λέει ο Inzlicht.
Παρόλα αυτά, το να αφήσουμε κάτω τα τηλέφωνά μας και να αναζητήσουμε την άσκηση ίσως αποδειχτεί δύσκολο στην αρχή. Ο Lemke προτείνει να το εντάξουμε στο πρόγραμμά μας και να το κάνουμε μαζί με φίλους ή να σκεφτούμε κάτι που θα το κάνουμε και για κάποιο «παράπλευρο» όφελος, όπως το να πάρουμε μια μέρα το ποδήλατο για να εξοικονομήσουμε βενζίνη.
Είναι επίσης σημαντικό να επιλέξουμε κάτι που μας κεντρίζει το ενδιαφέρον. Το να κοιτάζουμε τα τηλέφωνά μας χωρίς να κάνουμε τίποτα, μας φαίνεται ακριβώς καλύτερο από το τίποτα. Οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να κάνουν τα πάντα για να αποφύγουν την πλήξη. Στις μελέτες του Inzlicht άνθρωποι επέλεγαν μια διανοητικά απαιτητική εργασία από το να μην κάνουν τίποτα. «Δεν θέλουμε να καταβάλλουμε μεγάλη προσπάθεια, αλλά θέλουμε επίσης να μας διεγείρουν… και η προσπάθεια μπορεί να είναι ενδιαφέρουσα». Αλλά η ίδια προσπάθεια μπορεί κάποια στιγμή να γίνει κουραστική ή βαρετή, οπότε θα πρέπει να ξεγελάσουμε τους εαυτούς μας με ένα νέο πάρκο για να περπατήσουμε, ή ένα podcast που θα μας κρατήσει συντροφιά στο γυμναστήριο.
Αναγνωρίζοντας τη δύναμη της ντοπαμίνης στη συμπεριφορά μας, μπορούμε να επιδιώξουμε για μια πιο υγιή ισορροπία μεταξύ της αναζήτησης, της ευχαρίστησης και των προκλήσεων. Όπως το θέτει ο Lembke, «είμαστε καλωδιωμένοι για να προσπαθούμε», αλλά είναι στο χέρι μας να διοχετεύσουμε αυτή την ορμή με βιώσιμο και ικανοποιητικό τρόπο.
Στο βιβλίο της, “Dopamine Nation: Finding Balance in the Age of Indulgence” («Εθνος ντοπαμίνης: Η εξεύρεση της ισορροπίας στην εποχή της απόλαυσης»), η ψυχίατρος στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, Anna Lembke, αποκαλεί το smartphone «τη σύγχρονη υποδερμική βελόνα, που παρέχει ψηφιακή ντοπαμίνη 24 ώρες το 24ωρο», επειδή ικανοποιεί ταχύτατα την ανάγκη μας για εύκολη και γρήγορη «απόλαυση».
Όμως μερικές φορές -είτε πρόκειται για ανάβαση σε ένα βουνό, είτε για συναρμολόγηση επίπλων- επιλέγουμε οικειοθελώς τον δυσκολότερο δρόμο. Γιατί συμβαίνει αυτό.
Ο Michael Inzlicht, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, το ονομάζει αυτό το παράδοξο της προσπάθειας. Ενώ συχνά αποφεύγουμε τη σκληρή δουλειά, άλλες φορές την εκτιμούμε, θεωρώντας ότι η ανταμοιβή μας θα είναι μεγαλύτερη. Κάνουμε πεζοπορία στα βουνά παρόλο που θα μπορούσαμε να δούμε την ίδια θέα ανεβαίνοντας με το αυτοκίνητο, και ξοδεύουμε πρόθυμα περισσότερα χρήματα για έπιπλα που συναρμολογούμε. «Και τα δύο πράγματα φαίνεται να συμβαίνουν ταυτόχρονα: αποφεύγουμε την προσπάθεια, αλλά η δυσκολία φαίνεται να μας αρέσει κιόλας», λέει ο Inzlicht.
Τι κάνει η ντοπαμίνη στον εγκέφαλο;
Το ίδιο μόριο που μας αγκιστρώνει σε εφαρμογές που μας δίνουν στιγμιαία ευχαρίστηση, μας ενθαρρύνει επίσης να εκτιμούμε πράγματα που απαιτούν πολλή δουλειά.
Σε μια μελέτη του Neir Eshel, ψυχιάτρου στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, ποντίκια έμαθαν να βάζουν τη μύτη τους σε μια τρύπα για να πιουν χυμό. Όταν αυξήθηκε ο αριθμός των προσπαθειών που χρειαζόταν για να λάβουν χυμό ή τους προκλήθηκε ήπιο ηλεκτροσόκ, απελευθερώθηκε περισσότερη ντοπαμίνη σε μια περιοχή του εγκεφάλου που είναι σημαντική για τα κίνητρα και το βίωμα της ανταμοιβής.
Ομοίως, μελέτες σχετικά με την καθυστερημένη ικανοποίηση αποκαλύπτουν ότι η αναμονή για μια μεγαλύτερη ανταμοιβή προκαλεί σταθερή αύξηση των επιπέδων ντοπαμίνης, ενισχύοντας την αξία της υπομονής και της επιμονής. Ωστόσο, ενώ η ντοπαμίνη μπορεί να μας παρακινήσει, ενέχει επίσης κινδύνους. Η συνεχής επιδίωξη ανταμοιβών πλούσιων σε ντοπαμίνη μπορεί να οδηγήσει σε εξουθένωση και ανθυγιεινές συμπεριφορές. Επιπλέον, οι κοινωνικές πιέσεις για επιτυχία μπορεί να επιδεινώσουν αυτή την επιδίωξη, καλλιεργώντας μια κουλτούρα ανταγωνισμού και εξωτερικής επικύρωσης.
Αλλά σε αντίθεση με τα εθιστικά ναρκωτικά ή τις εφαρμογές, τα επίπεδα ντοπαμίνης δεν αυξάνονται όταν κάνουμε σκόπιμα επίπονα ή επώδυνα πράγματα. Η άνοδος και η πτώση είναι πιο ήπια, «μια δυνητικά πιο βιώσιμη καμπύλη, λιγότερο ευάλωτη στο πρόβλημα του εθισμού», λέει ο Lemke. Μερικοί άνθρωποι εθίζονται στα επώδυνα ερεθίσματα, αλλά είναι λιγότερο συνηθισμένο και μόνο ακραίες περιπτώσεις εθισμού στην άσκηση ή στον εργασιομανία απαιτείται κλινική φροντίδα.
Η επιστήμη των κινήτρων
Ο Kenneth Carter, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Emory, θεωρεί ότι ακόμη και οι λεγόμενοι «εθισμένοι στην αδρεναλίνη» κάνουν ό,τι κάνουν για την ντοπαμίνη. Ο Will Gadd, ο πρώτος που ανέβηκε στους παγωμένους καταρράκτες του Νιαγάρα, είπε στον Carter ότι αν ήθελε μια δόση αδρεναλίνης, θα διέσχιζε με σπριντ έναν αυτοκινητόδρομο.
Αντίθετα, αυτό που περιγράφει ο Gadd – ακούγοντας τους ήχους που κάνει ο πάγος για να εκτιμήσει αν θα αντέξουν το βάρος του – είναι πιο προσεκτικά ενορχηστρωμένο για την πρόκληση και όχι για το ρίσκο. «Οι άνθρωποι που αναζητούν έντονα την ένταση σε αυτά τα χαοτικά περιβάλλοντα τείνουν να παράγουν υψηλότερα επίπεδα ντοπαμίνης», λέει ο Carter. Έχουν επίσης χαμηλότερα επίπεδα κορτιζόλης, μιας ορμόνης του στρες που πυροδοτεί την αντίδραση μάχης ή φυγής. «Είναι αυτός ο συνδυασμός που κάνει πραγματικά ωραία τα πράγματα για αυτούς που κυνηγούν έντονα αυτό το συναίσθημα».
Ο Inzlicht διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που ανταμείβονται ορμονικά για την επιλογή μιας πιο δύσκολης εργασίας (σε αντίθεση με αυτούς που ανταμείβονται για το ότι τα καταφέρνουν καλά) επιλέγουν και την επόμενη φορά τον δύσκολο δρόμο, ακόμη και αν δεν συνοδεύεται πλέον από ανταμοιβή. Αυτή η εκτίμηση της σκληρής δουλειάς εφαρμόζεται σε πολλές δραστηριότητες, από το σχολείο και τον αθλητισμό μέχρι την εργασία και τη γονική μέριμνα. «Αν ανταμείβετε την προσπάθεια που καταβάλλουν οι άνθρωποι, οι άνθρωποι θα αρχίσουν να εκτιμούν την προσπάθεια», λέει ο Inzlicht.
Παρόλα αυτά, το να αφήσουμε κάτω τα τηλέφωνά μας και να αναζητήσουμε την άσκηση ίσως αποδειχτεί δύσκολο στην αρχή. Ο Lemke προτείνει να το εντάξουμε στο πρόγραμμά μας και να το κάνουμε μαζί με φίλους ή να σκεφτούμε κάτι που θα το κάνουμε και για κάποιο «παράπλευρο» όφελος, όπως το να πάρουμε μια μέρα το ποδήλατο για να εξοικονομήσουμε βενζίνη.
Είναι επίσης σημαντικό να επιλέξουμε κάτι που μας κεντρίζει το ενδιαφέρον. Το να κοιτάζουμε τα τηλέφωνά μας χωρίς να κάνουμε τίποτα, μας φαίνεται ακριβώς καλύτερο από το τίποτα. Οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να κάνουν τα πάντα για να αποφύγουν την πλήξη. Στις μελέτες του Inzlicht άνθρωποι επέλεγαν μια διανοητικά απαιτητική εργασία από το να μην κάνουν τίποτα. «Δεν θέλουμε να καταβάλλουμε μεγάλη προσπάθεια, αλλά θέλουμε επίσης να μας διεγείρουν… και η προσπάθεια μπορεί να είναι ενδιαφέρουσα». Αλλά η ίδια προσπάθεια μπορεί κάποια στιγμή να γίνει κουραστική ή βαρετή, οπότε θα πρέπει να ξεγελάσουμε τους εαυτούς μας με ένα νέο πάρκο για να περπατήσουμε, ή ένα podcast που θα μας κρατήσει συντροφιά στο γυμναστήριο.
Αναγνωρίζοντας τη δύναμη της ντοπαμίνης στη συμπεριφορά μας, μπορούμε να επιδιώξουμε για μια πιο υγιή ισορροπία μεταξύ της αναζήτησης, της ευχαρίστησης και των προκλήσεων. Όπως το θέτει ο Lembke, «είμαστε καλωδιωμένοι για να προσπαθούμε», αλλά είναι στο χέρι μας να διοχετεύσουμε αυτή την ορμή με βιώσιμο και ικανοποιητικό τρόπο.
Το διάβασα στο economia.gr
